Dag 30 - Marktpolitie, instant kebab en lege straten

Dag 30 - zo 1 jun - Ashgabat

Excursiedag. (Zeer beslist geen vrije dag, vandaag werken we een programma af dat door het staatsbureau voor toerisme voor ons is samengesteld. Alleen over de duur van het ochtendprogramma hadden we iets te zeggen.) 

Als eerste gingen we naar de grote bazaar van Ashgabat, de grootste bazaar van Centraal Azië. (Volgens het Guiness Book of Records. Daar zijn ze hier heel dikke vriendjes mee, zo is Ashgabat de witste stad ter wereld [Torn telt niet, dat is een dorp], hebben ze de grootste vlag ter wereld van 55 bij 45 meter, de grootste moskee van Centraal Azië en het grootste overdekte reuzenrad. Je zou er bijna iets van gaan denken. Van wat ik gezien heb kunnen ze ook een gooi doen naar de volgende records: grootste aantal woningen per inwoner; grootste hoeveelheid kantoorruimte per ambtenaar; grootste hoeveelheid ziekenhuizen per arts; meeste bezienswaardigheden per toerist; rustigste straten tijdens spitsuur; minste aantal verlichte ramen in het avond stadsbeeld.) 
We begonnen met een begeleide tour van de tapijten- en de dierenmarkt van de bazaar. Bij de tapijtenmarkt ontstond wat verwarring over wat we wel en niet konden fotograferen. Onze officiële locale gids had gezegd dat je altijd vooraf moest vragen of mensen gefotografeerd willen worden. Dat was nog logisch, de meeste Turkmenen zijn Moslim en sommige Moslims hebben er iets tegen om gefotografeerd te worden en daarnaast zijn de mensen hier om te handelen of inkopen te doen en niet om door een toerist een fotocamera in hun gezicht geduwd te krijgen; even vragen is dus wel zo beleefd. De overal rondlopende officiële marktopzichters dachten daar iets anders over; wanneer een marktkoopman of - vrouw er geen bezwaar tegen had om gefotografeerd te worden met de koopwaar, hadden die officiële marktopzichters daar wel bezwaar tegen. We mochten geen enkele persoon fotograferen, alleen de koopwaar. Wanneer er twijfel was of er met de koopwaar niet ook 'toevallig' een 'in de weg lopende' koopman werd meegefotografeerd werd dat ter plekke gecontroleerd en moesten er desnoods foto's gewist worden (als tegendraadse Hollanders hebben we toch maar niet geprobeerd de zaak op de spits te drijven en te weigeren dat te doen, daar waren onze camera's en vooral de foto's op de geheugenkaarten in die camera's ons veel te kostbaar voor.
Op de dierenmarkt werd het nog een tandje erger. Daar liepen meer mensen en die mensen liepen vaker tussen de handelswaar door, een foto zonder mensen was dus moeilijker te maken. Daarnaast was een stapel op elkaar liggende geiten met vastgebonden poten ook geen acceptabel fotomateriaal. Op een gegeven moment hadden we een stuk of tien officiële marktopzichters met ons mee lopen die zeiden dat we iets niet mochten fotograferen, aan een arm trokken of hinderlijk in beeld liepen. Jan en ik hadden daar al snel genoeg van en liepen door naar de uitgang van de dierenmarkt. Met verbazing hebben we daar staan kijken hoe iemand vijf schapen in de kofferbak van zijn auto wist te proppen (het leek me een omslachtige manier om met gekookt schapenvlees thuis te komen en een onmogelijke manier om met vijf levende schapen thuis te komen wanneer je niet letterlijk om de hoek woont). We vroegen ons af of de grootste beesten op deze markt niet gewoon op twee benen rondliepen.
Na de dierenmarkt was het officieel begeleide gedeelte van ons bazaarbezoek voorbij en koden we de rest van de morgen zelf op de bazaar doorbrengen. (José had haar woord gegeven dat we ons zouden gedragen en de meest waarschijnlijke 'overtreders' kregen een 'chapperone' mee.)
Turkmenistan organiseert de Aziatische Spelen in 2018 (een soort Olympische Spelen voor alleen Aziatische landen). Dan willen ze zo goed mogelijk voor de dag komen en als onderdeel daarvan hebben ze de bazaar een opknapbeurt gegeven. In plaats van de eeuwenoude bazaar, met onoverzichtelijke straatjes, stegen, kraampjes en straathandelaren is er nu een nieuwe ruim opgezette bazaar met grote overzichtelijke markthallen, zijn de markthallen geclusterd per onderwerp rond centrale pleinen, liggen er grote open ruimtes tussen die clusters en zijn er geen ongeregistreerde straathandelaren meer. Het heeft dus een beetje de sfeer van een HEMA; prima wanneer je gericht iets zoekt, maar geen plaats waar je voor de gezelligheid blijft rondhangen. We hadden hier tot twaalf uur en het was net negen uur geweest (we zijn vroeg begonnen vandaag). Met het gebrek aan sfeer op de bazaar en de toegevoegde 'sfeer' van de officiële marktoozichters hadden Jan en ik beide het idee dat een uur ook genoeg was geweest. Zoals je bij de HEMA in een dergelijk geval begint bij de koffiecorner, begonnen wij bij de Coca cola kiosk.
Op elk centraal plein binnen een cluster markthallen en aan de randen van het bazaarterrein had je zo'n kiosk. Het waren ronde gebouwtjes met rondom een balustrade met rode plastic tafels en stoelen met Coca cola-reclame. Binnen kon je drinken halen en rond de buitenkant werden broodjes dönnerkebab klaargemaakt (wanneer het druk was stonden vier mensen als aan een lopende band brood en groente te snijden, vlees van een groot spit te snijden en broodjes te vullen). Vanaf de balustrade hadden we een leuk uitzicht over wat er op de pleinen gebeurde: hoe een stuk afvoerslag afgemeten, opgerold en verpakt werd en de mensen die over het plein liepen. De vrouwen zijn hier heel anders dan in Iran. De Turkmenen hebben een iets Mongools uiterlijk, zijn gekleed in lange fleurige kokerjurken die weinig vormen verhullen, hebben kleurige hoofddoeken om hun hoofd geknoopt (vaak met een hoge kap eronder waardoor het lijkt alsof die doek om een hoge muts geknoopt is) en lopen heel gracieus. De Russen zijn vaak ordinair opzichtig gekleed in alles dat strak en/ of kort is en alle vormen worden geaccentueerd (ook, soms vooral, de vormen die beter gecamoufleerd hadden kunnen worden onder een lange vormenloze jas). De Turkmenen en de Russen zijn twee losstaande bevolkingsgroepen. De Russen zijn de oude overheersers van het land (uit de Sovjettijd) en hebben lak aan de Islamitische gebruiken van de Turkmenen (inclusief kleding, ze lopen eigenlijk constant te provoceren met topjes en korte broeken/ rokken). De Russen en Turkmenen minachten elkaar. (Een echtpaar uit onze groep werd door José gewaarschuwd dat ze erg 'Russisch' gekleed waren [korte broek, korte rok, zij iets opzichtige kleuren] en dat ze daardoor misschien iets mider vriendelijk behandeld konden worden op de markt.)
Al kiosk-hoppend hebben we in ruim tweeëneenhalf uur alle clusters (bouwmarkt, auto-onderdelen, levensmidelen/huishoudartikelen, kleding, vrouwenartikelen in de ruimste zin van het begrip, etc.) van de bazaar doorlopen. De kiosks waren erg consistent, overal deden ze vaag wanneer je vroeg hoeveel je moest betalen (ze leken twee, vier of vijf vingers op te steken, terwijl we overal maar 3 tanat (€ 0.75) hoefden te betalen voor twee cola) overal werden met dezelfde efficiëntie in razende vaart broodjes dönerkebab klaargemaakt en overal werd het doekje waarmee de tafels werden afgeveegd waarschijnlijk maar eens per jaar vernieuwd. De markthallen waren wat minder consistent, behalve in de hallen waarvan het thema te veel afweek (auto-onderdelen, bouwmaterialen en groenten en fruit) werd overal ook kleding verkocht, handelaren die gespecialiseerd waren in een bepaald soort produkt hadden vaak nog een ander ongerelateerd product in de kraam liggen (vooral hoofddoeken/ sjaals, bh's en herensokken waren populair als bijverkoop, dat kan vreemde combinaties opleveren, zo kreeg ik heel vreemde beelden in mijn hoofd bij een kraam die herenriemen en bh's verkocht en vroeg ik me bij een kraam met maandverband en herensokken af wat er met de sokken gebeurde, al lijkt de vorm van maandverband natuurlijk ook wel wat op die van een inlegzool).
Wat opviel was de grootte en uitgestrektheid van de bazaar. Er liepen heel veel mensen rond (we waren er op en zondag, de drukste dag van de week, volgens de verhalen kon je op de oude bazaar op zondag over de hoofden lopen), maar door de uitgestrektheid kreeg je niet de indruk dat het druk was (op donderdag, de rustigste dag van de drie dagen dat de bazaar open is, moet het er uitgestorven uitzien). Van te voren werden we gewaarschuwd voor zakkenrollers. Daar is het natuurlijk altijd voor uitkijken op een bazaar, maar ik denk dat het risico hier een stuk kleiner is. Iedereen die op deze ruim opgezette bazaar dicht genoeg bij je in de buurt komt om iets uit je zakken te vissen is bij voorbaat verdacht en makkelijk in de gaten te, het is niet alsof je je constant door een meute beweegt met tien mensen binnen grijpafstand.
Om twaalf uur verzamelden we ons op het centrale plein van de bazaar, een grote open ruimte met een hoge klokkentoren, wat kleine boompjes en bankjes (de enige schaduw is van die toren en van de kleine boompjes, daar moet nog iets verder over nagedacht worden). 

Toen was het tijd voor de bezienswaardigheden van Ashgabat.
We begonnen met de grootste moskee van Centraal Azië en het naastgelegen mausoleum van Turkmenbaşi, de eerste president van Turkmenistan. Het mausoleum is gemaakt met het beste en mooiste marmer dat er uit Frankrijk, Spanje en Italië te halen valt. (Desgevraagd vertelde de gids dat al het marmer dat voor de gebouwen van Asghgabat wordt gebruikt geïmporteerd wordt. Er wordt wel marmer gewonnen in Turkmenistan, maar dat is van mindere kwaliteit, dat wordt alleen gebruikt voor gebruiksvoorwerpen zoals toiletpotten.) Je betreedt het mausoleum via een trap en dan kom je uit op een ronde balustrade vanwaar je in de crypte neerkijkt, op de graven van Turkmenbaşi, z'n vader die in de Tweede Wereldoorlog is gesneuveld en zijn moeder en twee broers die bij een grote aardbeving in 1948 zijn omgekomen. (Zijn hele geschiedenis is wat vaag, tijdens zijn presidentschap van 1991 tot 2006 heeft hij maar mondjesmaat details bekendgemaakt.) Het mausoleum is misschien een tikje aan de grote kant, maar is nog redelijk ingetogen. Geheel volgens de gebruiken van het land was fotograferen binnen verboden (buiten mocht het alleen wanneer we de bewakers niet meefotografeerden).
De moskee was ook redelijk ingetogen (het marmer valt in het niet bij de mozaïeken van de moskees die we in Iran hebben gezien). De moskee zou de grootste van Centraal Azië zijn (gezegd op een manier alsof het enkel zo is omdat ze niet de moeite hebben genomen om ook de rest van de wereld te bekijken), met ruimte voor 20.000 gelovigen. Maar dat aantal wordt alleen gehaald op een paar hoogtijdagen, op een normale vrijdag mogen ze blij zijn met duizend personen. De moskee zit vol symboliek (de minaret is 91 meter hoog, naar het jaar van de onafhankelijkheid van Turkmenistan; de koepel heeft 48 ramen, naar het jaar van de grote aardbeving; etc.) en citaten uit een boek dat Turkmenbaşi onder invloed van Allah geschreven zou hebben. Normaal gesproken is een moskee ter meerde eer en glorie van Allah en Mohammed, deze moskee lijkt ter meerdere eer en glorie van Turkmenbaşi en Turkmenistan (en dan vooral die gebeurtenissen uit de recente Turkmeense geschiedenis die ook voor Turkmenbaşi belangrijk waren).
De moskee ligt nu nog een stuk buiten de stad, maar er zijn plannen om de stad zover uit te breiden dat het binnen de stad komt te liggen. 

De overige bezienswaardigheden lagen binnen de stad. Veel monumenten (o.a. voor de onafhankelijkheid, voor de grondwet en voor de neutraliteit) stonden vroeger bij elkaar, maar zijn na de dood van Turkmenbaşi over de hele stad verspreid, standbeelden van Turkmenbaşi zelf komen in een apart park (dat is nog in aanleg en ontoegankelijk). Ongetwijfeld is de nieuwe president ruimte aan het maken voor eigen monumenten en standbeelden... 
De stad waar we doorheen reden had iets onwerkelijks (de Duitsers hebben daar een heel mooi woord voor: unheimisch). Grote gebouwen langs brede straten, maar vrijwel geen mensen of verkeer op straat. Alsof het een scène is uit een post-apocalyptische film: de mensen zijn verdwenen, maar de gebouwen staan er nog. 
Alleen op het laatste punt zagen we een groep jongeren. Dat was bij een standbeeld van het boek dat Turkmenbaşi met goddelijke inspiratie heeft geschreven, Ruhnama. (Onze gids vertelde dat Allah had gevraagd om het te schrijven. Het lijkt een subtiel verschil tussen geïnspireerd of gevraagd worden door Allah om een boek te schrijven, maar het is een wereld van verschil, denk er maar even over na.) Turkmenbaşi heeft het boek laten vertalen naar 123 talen, waaronder het Nederlands. Dat standbeeld staat bij de ingang van een park waar elke zondag een speciale feestdag wordt gevierd, deze week was het de dag van de jongeren.

Terug in het hotel weer een afspraak gemaakt voor de biertuin, waar we ook hebben gegeten. Een oase van mensen in een soms levenloze stad.
Die avond vanuit het hotel (8e verdieping) de stad bekeken. De gebouwen in het centrum zijn mooi uitgelicht (volgens de opdracht van Turkmenbaşi een mooiere verlichte skyline dan Las Vegas). Maar de appartementencomplexen net buiten het centrum zijn donker, met slechts hier en daar een verlicht raam.